ကမာၻၿဂိဳဟ္၏ သက္တမ္းသည္ ႏွစ္သန္းေပါင္း ၄၅ဝဝေက်ာ္ၿပီျဖစ္သည္။ ထိုႏွစ္သန္းေပါင္း ၄၅ဝဝ ေက်ာ္အတြင္း ကၽြႏ္ုပ္တို႔ လက္႐ွိေနထိုင္ရာ ၿဂိဳဟ္သည္ မည္ကဲ့သို႔႐ွိမည္နည္း။ ကမာၻၿဂိဳဟ္သည္ ေနစနစ္ စတင္ေပၚေပါက္လာစဥ္ ကတည္းက အာကာသဖုန္မႈန္မ်ား စုစည္းလ်က္ ျဖစ္တည္လာျခင္းမွ စတင္ခဲ့သည္။ ဤကာလကိုပင္ ႏွစ္သန္း ၄၅ဝဝေက်ာ္ကဟု ခန္႔မွန္းထားျခင္း ျဖစ္သည္။ ထိုကာလအတြင္း ကမာၻသည္ ေခ်ာ္ရည္မ်ားႏွင့္ အတိၿပီးခဲ့ေလရာ ေလ့လာစရာ ေက်ာက္နမူနာ မက်န္ခဲ့ေပ။ ပူျပင္းလွေသာေၾကာင့္ ဂရိေျမေအာက္ နတ္ဘုရား ေဟးဒီးစ္ (Hades) ကိုအစြဲျပဳလ်က္ ေဟဒီယန္ (Hadean) ကာလဟု ဘူမိေဗဒပညာ႐ွင္တို႔ သမုတ္ၾကသည္။ အဆိုပါ ကာလအတြင္း ကမာၻသည္ အျခား ၿဂိဳဟ္တစ္ခုႏွင့္ တိုက္မိၿပီး လြင့္စင္လာေသာ အပိုင္းအစမ်ားမွ လ ကိုျဖစ္ေပၚေစခဲ့သည္။ ပူျပင္းေသာ ေခ်ာ္ရည္ကမာၻ၏ မ်က္ႏွာျပင္သည္ ေအးျမလာၿပီး အစိုင္အခဲ အေပၚခြံအလႊာ ျဖစ္တည္လာခဲ့သည္။ ေရေငြ႕သည္လည္း အရည္အျဖစ္ သမုဒၵရာမ်ား အေနျဖင့္ မ်က္ႏွာျပင္သို႔ ေရာက္႐ွိလာခဲ့သည္။ ေဟဒီယန္ကာလေႏွာင္းပိုင္းက စတင္၍ သက္႐ွိဇီဝ ျဖစ္ေပၚသည့္ အေထာက္အထားမ်ား ေတြ႕႐ွိရသည္။
အာခီယန္ကာလ (Archean Eon) သည္ ေလ့လာစရာ ေက်ာက္နမူနာမ်ား စတင္က်န္ရစ္သည့္ ဘူမိကာလျဖစ္ၿပီး ဆဲလ္တစ္ခုတည္းဇီဝမ်ား လံုဝဥႆံု ႀကီးစိုးေသာ ေခတ္ကာလ ျဖစ္သည္။ ဆဲလ္မ်ားမွာ ဘတ္တီးရီးယားကဲ့သို႔ အ႐ြယ္ေသးငယ္ ႐ိုး႐ွင္းေသာ ဆဲလ္မ်ားျဖစ္သည္။ ေနေရာင္သံုး အစာခ်က္သည့္ ဘတ္တီးရီးယားမွ လႊတ္ထုတ္ေသာ ေအာက္ဆီဂ်င္ေၾကာင့္ ကမာၻ႕ေလထုႏွင့္ ေရထုသို႔ ေအာက္ဆီဂ်င္ ပထမဆံုး ပ်ံ႕ႏွံ႔လာေသာ ေခတ္လည္းျဖစ္သည္။ ထိုကာလအတြင္း လိပ္သည္းေက်ာက္ထုထည္ႀကီးမ်ား စတင္ေပၚေပါက္လာခဲ့ၿပီး ေခတ္သစ္ တိုက္သားထုမ်ား၏ မူလအစပ်ိဳးရာ ေခတ္လည္းျဖစ္သည္။
ေ႐ွးဦးဇီဝေခတ္ (Proterozoic Eon)သည္ တတိယေခတ္ျဖစ္ၿပီး ဆဲလ္ဝတ္ဆံပါေသာ ယူကာ႐ုတ္ေခၚ ပိုမို ႐ႈပ္ေထြးႀကီးမားသည့္ ဆဲလ္မ်ား ေပၚေပါက္လာေသာေခတ္ ျဖစ္သည္။ ထိုေခတ္ ေႏွာင္းပိုင္းတြင္ ဆဲလ္မ်ားစြာႏွင့္ ဖြဲ႕စည္းထားေသာ ဗဟုဆဲလ္ဇီဝမ်ား ေပၚထြန္းလာခဲ့သည္။ ၎တြင္ ပထမဆံုး အယ္လေဂ်း (ပင္လယ္ေရေမွာ္) ကိုလိုနီမ်ား ႏွင့္ ပထမဆံုး သတၱဝါမ်ား ပါဝင္ၾကသည္။ ဤေခတ္အတြင္း ၿဂိဳဟ္၏သမိုင္းေၾကာင္းတြင္ အဆိုးဝါးဆံုး ေရခဲေခတ္ကို ႀကံဳေတြ႕ခဲ့ရသည္။
ထင္႐ွားေသာ ဇီဝေခတ္ (Phanerozoic Eon) သည္ စတုတၳေခတ္ျဖစ္ၿပီး ဗဟုဆဲလ္ဇီဝ မ်ားစြာ ထြန္းကားလာေသာ ေခတ္ျဖစ္သျဖင့္ သက္႐ွိအေထာက္အထား ႐ုပ္ႂကြင္းမ်ားမွာ ယခင္ ေခတ္ ေက်ာက္လႊာမ်ားထက္ မ်ားစြာ ထင္႐ွားလာၿပီျဖစ္သည္။ ဘူမိေဗဒပညာ႐ွင္တို႔က ၎ေခတ္ကို သက္ဦးကပ္ (Paleozoic Era)၊ သက္လယ္ကပ္ (Mesozoic Era)၊ သက္ေႏွာင္းကပ္ (Cenozoic Era) ဟု ကပ္သံုးကပ္ခြဲျခားထားျပန္သည္။ သက္ဦးကပ္ကို ယုဂ္ (Period) ငါးခု ပိုင္းျခားထားသည္။ ကန္ဘရီယန္ယုဂ္ (Cambrian) သည္ အခြံပါေသာ သတၱဝါမ်ား စတင္ေပၚေပါက္ေသာ ေခတ္ျဖစ္သည္။ ၎ေနာက္လိုက္သည့္ ေအာ္ဒိုဗစ္႐ွီယန္ (Ordovician) ႏွင့္ ဆိုင္ေလာ္ရီယန္ယုဂ္ (Silurian) ယုဂ္တို႔သည္ ယေန႔ေခတ္ သမုဒၵရာ ေဂဟစနစ္မ်ား၏ အုတ္ျမစ္အေျခခံမ်ား ျဖစ္တည္ရာ ကာလျဖစ္သည္။ ေအာ္ဒိုဗစ္႐ွီယန္ယုဂ္တြင္ ငါး၏ ေ႐ွးဦးမ်ိဳးႏြယ္မ်ား ေပၚေပါက္ လာခဲ့သည္။ ဆိုင္ေလာ္ရီယန္ယုဂ္တြင္ သတၱဝါမ်ား ကုန္းေျမသို႔ နယ္ခ်ဲ႕ထြင္ေၾကာင္း ခိုင္မာေသာ အေထာက္အထားမ်ား ေတြ႕႐ွိရသည္။ မ်က္ေမွာက္ေခတ္ ငါးမန္းပါဝင္ေသာ အ႐ိုးႏုငါးမ်ားသည္ ယခုယုဂ္တြင္ ေပၚေပါက္လာၾကသည္။
ဒီဗုိနီယန္ယုဂ္ (Devonian) သည္ ငါးမ်ိဳးႏြယ္မ်ား ႀကီးစိုးေသာ ယုဂ္ျဖစ္ၿပီး ေရငန္မွ ေရခ်ိဳသို႔ ေဂဟစနစ္မ်ား အေျခခိုင္မာလာခဲ့သည္။ ကုန္းေနေရေန သတၱဝါတို႔သည္ ဤယုဂ္တြင္ စတင္ျဖစ္တည္စ ျပဳေနၿပီျဖစ္သည္။ အခန္း (၁ဝ) တြင္ ေဖာ္ျပထားသည့္ ကာဗြန္နီဖားရပ္စ္ ယုဂ္သည္ အင္းဆက္မ်ား ၏ ေခတ္ျဖစ္သည္။ ေရမႊာအိမ္ ပါၿပီး အခြံမာဥ ဥေသာ တြားသြားသတၱဝါ ေ႐ွ႕ေျပးမ်ား ကိုလည္း ေတြ႕ရႏိုင္သည္။ ကုန္းေျမ အႏွံ႕အျပားကို ေရလႊမ္းခဲ့ၿပီး ႏြံေတာမ်ားျဖင့္ စည္ပင္ေသာ ကာလျဖစ္သည္။ ပါမီယန္ယုဂ္ (Permian) တြင္ ကုန္းေျမ ေခါင္ေခါင္တြင္ ႐ွင္သန္ႏိုင္ေသာ တြားသြားသတၱဝါမ်ားသည္ ျမစ္ေခ်ာင္းကမ္းပါး ေဒသကို ေက်ာ္လြန္လ်က္ ကုန္းတြင္းဖက္သို႔ နယ္ခ်ဲ႕ထြင္ႏိုင္လာသည့္ အေလ်ာက္ စည္ပင္ပြားမ်ားလာခဲ့သည္။ ေျခတိုေသာ တြားသြားသတၱဝါမ်ားသည္ ခႏၶာကိုယ္ ေအာက္တြင္ ေျခတံ႐ွည္ပါေသာ တြားသြားသတၱဝါမ်ား - သီရပ္ဆစ္(Therapsid) ကို ဆင့္ကဲေပၚေပါက္ေစခဲ့သည္။ ပါမီယန္ယုဂ္ အကုန္တြင္ သမုိင္းတြင္ အႀကီးမားဆံုး ဧရာမ မ်ိဳးျပဳန္းမႈႀကီး ျဖစ္ေပၚခဲ့သည္။ သက္႐ွိမ်ိဳးစိတ္မ်ားစြာမွာ ဤမ်ိဳးတုံးမႈတြင္ ပါဝင္သြားခဲ့သည္။
ထ႐ိုင္ယဆစ္ယုဂ္ (Triassic) တြင္ ျပန္လည္ထူေထာင္လာေသာ ကုန္းေဂဟစနစ္မ်ားတြင္ အဓိကပါဝင္သူမ်ားမွာ တြားသြားသတၱဝါမ်ားပင္ ျဖစ္ၾကသည္။ သီရပ္ဆစ္ တြားသြားသတၱဝါမ်ားမွ အေမြးပါေသာ ဆိုင္ႏိုဒြန္႔ (Cynodont)မ်ား ေပၚေပါက္လာသည္။ ၎တို႔သည္ ေနာက္ေပၚေပါက္လာမည့္ ႏို႔တိုက္သတၱဝါ၏ ေ႐ွ႕ေျပးမ်ိဳးႏြယ္မ်ားျဖစ္သည္။ အျခား တြားသြားသတၱဝါတို႔၏ ေျပာင္းလဲမႈ လမ္းေၾကာင္းကမူ သီရပ္ဆစ္တို႔ႏွင့္ မတူ။ တင္ပါးဆံု အ႐ိုးတည္ေဆာက္ပံု ေျပာင္းလဲလာၿပီး ေနာက္ေျခေထာက္ျဖင့္သာ လမ္းေလွ်ာက္သည့္ အာခိုေဆာမ်ား ဆင့္ကဲေပၚေပါက္လာခဲ့သည္။ ၎တို႔သည္ ဒိုင္ႏိုေဆာႏွင့္ ငွက္မ်ား၏ ဘိုးေဘးမ်ားျဖစ္ၾကသည္။ ယေန႔ေခတ္ ငွက္မ်ား ေနာက္ေျချဖင့္ လမ္းေလွ်ာက္ၿပီး ေ႐ွ႕ေျချဖင့္ ပ်ံသန္းသည့္ ကိုယ္ဟန္မွာ ဤအာခိုေဆာ တြင္ အစျပဳခဲ့သည္ဟု ဆိုရမည္။
ဂ်ဴရပ္ဆစ္ယုဂ္ (Jurassic) တြင္ အာခိုေဆာမ်ားမွ ဒိုင္ႏိုေဆာႏွင့္ အျခားဆက္ႏြယ္ေသာ တြားသြားသတၱဝါမ်ိဳးႏြယ္မ်ား ေပၚေပါက္လာခဲ့သည္။ ၎တို႔အနက္ တယ္႐ိုေဆာမ်ားသည္ ပ်ံသန္းႏိုင္ေသာ အေရပါးေတာင္ပံမ်ား ေပၚေပါက္လာခဲ့သလို ေရယက္မ်ားေပၚေပါက္လာၿပီး ပင္လယ္ကို နယ္ခ်ဲ႕ေသာ ေရေနတြားသြားသတၱဝါ သားရဲမ်ားကို ေတြ႕ရႏိုင္သည္။ ငွက္မ်ာသည္ ဂ်ဴရပ္ဆစ္ယုဂ္တြင္ ေပၚေပါက္လာၾကသည္။ ခရီေတး႐ွပ္ယုဂ္ (Cretaceous) သည္ ထို တြားသြားသတၱဝါမ်ား ကမာၻကို ႀကီးစိုးထားေသာ ေခတ္ျဖစ္သည္။ ႏို႔တိုက္သတၱဝါမ်ားသည္ ႂကြက္အ႐ြယ္သာ ႐ွိၿပီး သားရဲႀကီးမ်ား အိပ္စက္ေသာ ညဖက္မွ အစာ႐ွာတတ္ၾကသည္။ ယေန႔ေခတ္ ႏို႔တိုက္သတၱဝါမ်ားစြာသည္ ညဖက္ အစာ႐ွာသည့္ ဓေလ့႐ွိဆဲျဖစ္ရသည့္ အေၾကာင္းရင္းခံျဖစ္သည္။ ဒိုင္ႏိုေဆာႏွင့္ အျခား သားရဲႀကီးမ်ားသည္ ဤယုဂ္အကုန္ပိုင္းတြင္ က်ဆံုးစ ျပဳလာၿပီျဖစ္သည္။ ခရီေတး႐ွတ္ယုဂ္သည္ ႀကီးမားေသာ ဥကၠာခဲတစ္ခု မက္ဆီကိုေဒသကို က်ေရာက္ခဲ့မႈျဖင့္ အဆံုးသတ္ခဲ့သည္။
ပေလယိုဂ်င္းန္ယုဂ္ (Paleogene) သည္ ငွက္ႏွင့္ ႏို႔တိုက္သတၱဝါမ်ား၏ ေခတ္ျဖစ္သည္။ ငွက္မ်ားတြင္ အသားစား ငွက္ဘီလူးႀကီးမ်ား (Terror Birds) မွာထင္႐ွားသည္။ ႏို႔တိုက္သတၱဝါ မ်ိဳးႏြယ္မ်ားစြာလည္း ေပၚေပါက္လာခဲ့သည္။ အေစာပိုင္း ႏို႔တိုက္သတၱဝါမ်ားသည္ ဥဥ ႏို႔တိုက္သတၱဝါမ်ား ျဖစ္သည္။ ေနာင္အခါ အေကာင္လိုက္ ေမြးၿပီး သားပိုက္အိတ္တြင္ ႀကီးေစေသာ သားပိုက္ႏို႔တိုက္သတၱဝါ (Marsupials) မ်ား ေပၚေပါက္လာသည္။ ကၽြႏ္ုပ္တို႔လူ ပါဝင္ေသာ ႏို႔တိုက္သတၱဝါမ်ားမွာ သေႏၶသားကို မိခင္၏ သားအိမ္တြင္ အဆံုးထိ ဖြံ႕ၿဖိဳးေစေသာ အခ်င္းပါ ႏို႔တိုက္သတၱဝါ (Placental Mammals)မ်ား ျဖစ္ၾကသည္။ လြန္ခဲ့ေသာႏွစ္သန္း ၄ဝခန္႔ ပေလယိုဂ်င္းယုဂ္အတြင္း ရာသီဥတု ေျခာက္ေသြ႕စျပဳလာၿပီး ပထမဆံုး ျမက္ခင္းလြင္ျပင္မ်ား ေပၚေပါက္လာခဲ့သည္။ မာေၾကာေသာ ျမက္ကို စားႏိုင္ရန္ ႏို႔တိုက္သတၱဝါတို႔ ဆင့္ကဲေျပာင္းလဲခဲ့ရာမွ စားၿမံဳ႕ျပန္ျခင္းဓေလ့ ျဖစ္ထြန္းခဲ့သည္။
နီယိုဂ်င္းန္ယုဂ္ (Neogene) တြင္ ေ႐ွးဦးပ႐ိုင္းမိတ္မ်ားမွ ဟိုမီနစ္ (Hominids) ေခၚ လူတူပ႐ိုင္းမိတ္မ်ား ဆင့္ကဲေပၚေပါက္လာခဲ့ၿပီျဖစ္သည္။ ဆာဟာရေဒသသည္ ရာသီဥတု ေျခာက္ေသြ႕မႈေၾကာင့္ သဲကႏၲာရ အသြင္ေျပာင္းလဲၿပီး ၾကမ္းတမ္းပူျပင္းေသာ ပတ္ဝန္းက်င္တြင္ ႐ွင္သန္ရန္ ဟိုမီနစ္မ်ားအနက္မွ ဥာဏ္ပိုထက္ေသာ မ်က္ေမွာက္ေခတ္ လူသားမ်ား မ်ိဳးကြဲထြက္လာခဲ့သည္။ လူသားသည္ မီးကို ကိုင္တြယ္တတ္လာသည္။ စိတ္ကူးဥာဏ္ကြန္႔ႏိုင္ေလာက္ေအာင္ ဦးေႏွာက္ဖြံ႕ၿဖိဳးလာၿပီျဖစ္၍ အႏုပညာ ဖန္တီးတတ္လာသည္။ ဘာသာတရားႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈမ်ား ဆင့္ကဲေပၚထြန္းလာခဲ့သည္။ စိုက္ပ်ိဳးေရးႏွင့္ ေမြးျမဴေရးကိုပါ ပိုင္ႏိုင္လာေသာ လြန္ခဲ့ေသာႏွစ္ တစ္ေသာင္းခဲ့အခ်ိန္တြင္ လူ႔ယဥ္ေက်းမႈႏွင့္ သမိုင္းဝင္ေခတ္ အစပ်ိဳးၿပီျဖစ္ၿပီး ကၽြႏ္ုပ္တို႔၏ ကမာၻၿဂိဳဟ္၏ သဘာဝသမိုင္းေၾကာင္း ေလ့လာမႈ ခရီးစဥ္ကို အဆံုးသတ္မည္ျဖစ္သည္။
ကမာၻ၏ သဘာဝသမိုင္းကို ကာလမ်ားအျဖစ္လည္းေကာင္း၊ ကာလမ်ားကို ကပ္မ်ားအျဖစ္လည္းေကာင္း၊ ကပ္မ်ားကို ယုဂ္မ်ားအျဖစ္ လည္းေကာင္း ပိုင္းျခားထားၿပီး ၎ယုဂ္မ်ားအတြက္ အဏုယုဂ္ (Epoch) မ်ား၊ ေခတ္ (Age) မ်ား အဆင့္ဆင့္ ပိုင္းျခားျပ ထားေသးသည္။ ေအာက္တြင္ ၎ ပိုင္းျခားမႈတို႔ကို ဂဏန္း ပမာဏႏွင့္ ဇယားျပဳစု ေဖာ္ျပေပးထားသည္။ အဏုယုဂ္တို႔ကိုမူ မ်ားျပားလွ၍ ထည့္သြင္း မေဖာ္ျပအပ္ေတာ့ပါ။ ကာလ၊ ကပ္၊ ႏွင့္ ယုဂ္တို႔ကိုမူ အျပည္ျပည္ဆိုင္ရာ ဘူမိေျမလႊာ ေကာ္မ႐ွင္ (International Commision on Statigraphy – ICS) ၏ သတ္မွတ္ခ်က္မ်ားအရ ေအာက္ပါအတိုင္း စုစည္း တင္ျပအပ္ပါသည္။
ဘူမိသမိုင္းကာလမ်ား အတိတ္မွ ပစၥဳပၸန္သို႔ (အညႊန္း- လခသန=လြန္ခဲ့ေသာႏွစ္)
ေဟဒီယန္ကာလ (လခသန ၄.၆-၃.၈ ဘီလီယံ)
အာခီယန္ကာလ (လခသန ၃.၈-၂.၅ ဘီလီယံ)
---အာခီယန္ အႀကိဳကပ္
---အာခီယန္ ကာလဦး
---အာခီယန္ ကာလလယ္
---အာခီယန္ ကာလေႏွာင္း
ေ႐ွးဦးဇီဝေခတ္ (လခသန ၂.၅ဘီလီယံ-၅၄၂သန္း)
---ေ႐ွးဦးဇီဝေခတ္ဦး
---ေ႐ွးဦးဇီဝေခတ္လယ္
---ေ႐ွးဦးဇီဝေခတ္ေႏွာင္း
ထင္႐ွားေသာဇီဝေခတ္ (လခသန ၅၄၂သန္း-ယေန႔အထိ)
---သက္ဦးကပ္
------ကန္ဘရီယန္ယုဂ္ (လခသန ၅၄၂သန္း-၄၈၈သန္း)
------ေအာ္ဒိုဗစ္႐ွီယန္ယုဂ္ (လခသန ၄၈၈သန္း- ၄၄၄သန္း)
------ဆိုင္ေလာ္ရီယန္ယုဂ္ (လခသန ၄၄၄သန္း- ၄၁၆သန္း)
------ဒီဗိုနီယန္ယုဂ္ (လခသန ၄၁၆သန္း- ၃၅၉သန္း)
------ ကာဗြန္နီဖားရပ္စ္ယုဂ္ (လခသန ၃၅၉သန္း-၂၉၉သန္း)
------ပါမီယန္ယုဂ္ (လခသန ၂၉၉သန္း- ၂၅၂သန္း)
---သက္လယ္ကပ္
------ထ႐ိုင္ယဆစ္ယုဂ္ (လခသန ၂၅၂သန္း- သန္း၂ဝဝ)
------ဂ်ဴရပ္ဆစ္ယုဂ္ (လခသန သန္း၂ဝဝ-၁၄၆သန္း)
------ခရီေတး႐ွတ္ယုဂ္ (လခသန ၁၄၆သန္း- ၆၅.၅သန္း)
---သက္ေႏွာင္းကပ္
------ပေလယိုဂ်င္းန္ယုဂ္ (လခသန ၆၅.၅သန္း-၂၃သန္း)
------နီယိုဂ်င္းန္ယုဂ္ (လခသန ၂၃သန္း- ယေန႔ထိ)
(Kyaw Zwar Lynn)
